Uważam, że aby móc postawić tezę, iż wcześniejsze emerytki z roczników 1949-1952 należą do grupy osób poszkodowanych art. 25 ust. 1b, koniecznym jest przedstawienie sądom powszechnym przekonującej argumentacji. Moim zdaniem, taką argumentację można próbować budować w oparciu o analizę historyczną wprowadzenia do systemu RP art. 25 ust. 1b, a także analizę porównawczą względem innych regulacji, obecnie funkcjonujących w ramach systemu ubezpieczeń społecznych.
Przeprowadzona przeze mnie analiza doprowadziła mnie do wniosku, że w stosunku do wcześniejszych emerytek z roczników 1949-1952, można próbować bronić poglądu, iż wprowadzenie mechanizmu potrąceniowego z art. 25 ust. 1b, naruszyło co najmniej dwa standardy konstytucyjne, tj. zasadę bezpieczeństwa prawnego oraz zasadę ochrony praw słusznie nabytych.
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego zasadę bezpieczeństwa prawnego, wynikającą z art. 2 Konstytucji RP, definiuje się, jako bezpieczeństwo prawne jednostki związane z pewnością prawa, umożliwiające przewidywalność działań organów państwa, a także prognozowanie działań własnych (wyrok TK z dnia 18 grudnia 2008 r. sygn. akt K 19/07, wyrok TK z dnia 7 lutego 2001 r., sygn. akt K. 27/00, wyrok TK z dnia 14 czerwca 2000 r., sygn. P 3/00). Naruszenie tej zasady przez Państwo, może wynikać, np. z niedostatecznej precyzji przepisów, czyli z naruszenia zasady określoności prawa. Trybunał Konstytucyjny nakazuje dokonać ustalenia: „na ile oczekiwanie jednostki, że nie narazi się ona na prawne skutki, których nie mogła przewidzieć w momencie podejmowania decyzji i działań, są usprawiedliwione”.
Aby odpowiedzieć na tak postawione pytanie, w kontekście art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej, należy dokonać analizy procesu legislacyjnego, który wprowadził ww. normę prawną do porządku prawnego RP, tj. uchwalania ustawy z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2012 poz. 637), zwanej dalej „ustawa nowelizująca”.
Projekt ustawy datowany jest na 13 lutego 2012 roku. Głównym celem projektu było zrównanie i wydłużenie wieku emerytalnego, na co wskazuje chociażby materiał informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej zatytułowany „Zrównanie i podniesienie wieku emerytalnego”. Również uzasadnienie projektu ustawy w głównej mierze poświęcone jest kwestii uzasadnienia podniesienia wieku emerytalnego. Zagadnieniu wprowadzenia mechanizmu potrąceniowego z art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej poświęcono zaledwie 5 zdań (dokładnie 153 wyrazy), gdzie całe uzasadnienie liczy 85 stron (dokładnie 21035 wyrazów). Przedstawione w uzasadnieniu informacje względem art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej wyglądają następująco:
Strona 2 uzasadnienia:
„Projekt ustawy zawiera rozwiązania dotyczące:
1) stopniowego podwyższania wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn do jednakowego poziomu 67 lat,
2) wprowadzenia możliwości przejścia na częściową emeryturę przed osiągnięciem wieku emerytalnego,
3) ograniczenia stosowania przepisów, umożliwiających wcześniejsze zakończenie aktywności zawodowej, które dotychczas funkcjonują w systemie emerytalnym rolników oraz sędziów i prokuratorów,
4) wypłaty okresowych emerytur kapitałowych z otwartych funduszy emerytalnych do osiągnięcia wieku odpowiadającego wiekowi emerytalnemu mężczyzn,
5) ujednolicenia stażu ubezpieczeniowego uprawniającego do najniższej emerytury dla mężczyzn i kobiet,
6) dostosowania do podwyższonego wieku emerytalnego zasad uwzględniania tzw. stażu hipotetycznego w wysokości renty z tytułu niezdolności do pracy,
7) zmniejszenia podstawy obliczenia emerytury o kwotę stanowiącą sumę wcześniej pobieranych emerytur (w wysokości brutto) przyznanych przed osiągnięciem wieku emerytalnego,
8) odstąpienia od wymagania rozwiązania stosunku przy ustalaniu uprawnień do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
9) umożliwienia dobrowolnego opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe wszystkim osobom, które nie spełniają warunków do objęcia tymi ubezpieczeniami obowiązkowo”.
Strona 9-10 uzasadnienia:
„W projekcie ustawy proponuje się zmniejszenie podstawy obliczenia emerytury o kwotę stanowiącą sumę wcześniej pobieranych emerytur (w wysokości brutto) przyznanych przed osiągnięciem wieku emerytalnego (art. 1 pkt 6 lit. b). Osoba, która pobiera emeryturę przyznaną przed osiągnięciem wieku emerytalnego może, po jego osiągnięciu, wystąpić o emeryturę powszechną (np. kobieta, która miała prawo do emerytury po osiągnięciu wieku 55 lat, przy 30-letnim zatrudnieniu i pobierała tę emeryturę, może po osiągnięciu powszechnie obowiązującego wieku emerytalnego wystąpić z wnioskiem o policzenie „kolejnej” emerytury z tytułu osiągnięcia wieku 60 lat). Dla osoby urodzonej po 31 grudnia 1948 r. emerytura ta jest wyliczana przez podzielenie podstawy obliczenia emerytury przez średnie dalsze trwanie życia dla wieku wystąpienia o emeryturę. Zgodnie z propozycją podstawa obliczenia „kolejnej” emerytury ma być pomniejszana o kwoty wcześniej pobranych emerytur, przyznanych przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego”.
Art. 1 pkt 6 lit. b ustawy nowelizującej dodała do art. 25 ustawy emerytalnej ust. 1b o treści: „Jeżeli ubezpieczony pobrał emeryturę na podstawie przepisów art. 26b, 46, 50, 50a, 50e, 184 lub art. 88 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674, z późn. zm.3 ) ), podstawę obliczenia emerytury, o której mowa w art. 24, ustaloną zgodnie z ust. 1, pomniejsza się o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych i składki na ubezpieczenie zdrowotne”.
Mając powyższe na uwadze, należy za Trybunałem Konstytucyjnym (wyrok TK z dnia 7 lutego 2001 r., sygn. akt K 27/00), odpowiedzieć na pytanie, czy wcześniejszy emeryt, po przeczytaniu ww. informacji, mógł racjonalnie oceniając swoją sytuację, dojść do wniosku, że regulacja ta dotyczy, po pierwsze jego osoby, a po drugie, jest dla niego niekorzystna, co mogłoby prowadzić do podjęcia jakiś działań ochronnych (np. interwencji u posłów, senatorów, przegląd swojej sytuacji emerytalnej i np. złożenie wniosku o emeryturę w wieku powszechnym, itp.).
Oceniając sprawę obiektywnie należy stwierdzić, iż wcześniejszy emeryt nie miał jakichkolwiek możliwości przeciwdziałaniu wprowadzonego mechanizmu potrąceniowego z art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej. Za postawioną tezą przemawiają następujące okoliczności.
Historia procesu legislacyjnego, która była nastawiona na podniesienie i zrównania wieku emerytalnego. Wprowadzenie art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnego odbyło się, niejako „przy okazji”, o czym najdobitniej świadczy tekst uzasadnienia projektu ustawy, a także tok legislacyjny, gdzie wśród licznych uwag, nie pojawiła się kwestia art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej. Skoro zatem, nawet podmioty profesjonalne, uczestniczące w procesie legislacyjnym, nie dostrzegły zagrożeń płynących z art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej, to czego można było oczekiwać od wcześniejszych emerytów.
Tekst uzasadnienia projektu ustawy w zakresie art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej jest bardzo enigmatyczny, wręcz niezrozumiały. W tekście używane są pojęcia nieznane ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jak chociażby: „emeryturę powszechną”, „powszechnie obowiązującego wieku emerytalnego”, „kolejnej emerytury”, „powszechnego wieku emerytalnego”. Ponadto, używanemu w uzasadnieniu sformułowaniu „emerytura”, projektodawca nadaje odmienne znaczenia, co stanowi naruszenie podstawowej dyrektywy wykładni językowej oraz zasad techniki prawodawczej. Przykładem jest zdanie: „W projekcie ustawy proponuje się zmniejszenie podstawy obliczenia emerytury o kwotę stanowiącą sumę wcześniej pobieranych emerytur (w wysokości brutto) przyznanych przed osiągnięciem wieku emerytalnego (art. 1 pkt 6 lit. b)”.
Objętość ustawy nowelizującej, która składa się z 40 stron, 22 artykułów, a sam artykuł 1, wprowadzający w punkcie 6) lit. b mechanizm potrąceniowy, liczy 20 punktów. Należy przy tym podkreślić, iż zasada ignorantia iuris nocet nie ma charakteru bezwzględnego. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 12 września 2005 r. sygn. akt SK 13/05 wskazał, iż: „Zasada ignorantia iuris nocet we współczesnej dobie nie ma bowiem waloru absolutnego i wiąże o tyle tylko, o ile sam ustawodawca spełnia pewne standardowe wymagania – np. co do publikacji przepisów, ich opracowania z uwzględnieniem horyzontu percepcyjnego domniemanych, przeciętnych adresatów, właściwej vacatio legis. Prawo nie powinno bowiem stawać się pułapką zastawioną przez legislatora poszukującego legitymizacji dla wszystkich swych poczynań w formalnym odwołaniu się do zasady ignorantia iuris nocet. Gdyby tak miało się zdarzyć, takie działanie ustawodawcy mogłoby być uznane za naruszające zasadę rzetelnej legislacji (art. 2 Konstytucji)”.
Art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej, w chwili jego procedowania, a następnie uchwalania i ogłoszenia, stwarzał problemy interpretacyjne, znacznie przekraczając horyzont ocenny przeciętnego adresata tej regulacji, tj. wcześniejszego emeryta. Wcześniejszy emeryt, o zastosowaniu mechanizmu potrąceniowego dowiadywał się dopiero z momentem otrzymania decyzji o przyznaniu emerytury w wieku powszechnym. Uchwalenie tego rodzaju trudnych do zrozumienia przepisów, dodatkowo niekorzystnych dla emerytów, powinno wiązać się, co najmniej, z nałożeniem na ZUS obowiązku informacyjnego (ustawa emerytalna zna mechanizm urzędowego powiadamiania emerytów, czego przykładem jest art. 25b ust. 1 ustawy emerytalnej).
O poziomie trudności, wprowadzonej w art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej regulacji, może również świadczyć kolejna ustawa nowelizująca, której celem było odwrócenie wprowadzonego 1 stycznia 2013 roku zrównania i podwyższenia wieku emerytalnego. W uzasadnieniu projektu ustawy z dnia 16 listopada 2016 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2017 poz. 38) projektodawca, odnosząc się do wprowadzonego 1 stycznia 2013 roku mechanizmu potrąceniowego wskazał, iż: „W odniesieniu do osób pobierających emeryturę przyznaną przed osiągnięciem podstawowego wieku emerytalnego, które wystąpiły, po jego osiągnięciu, o emeryturę powszechną, podstawa jej obliczenia będzie pomniejszana o kwotę wcześniej pobranych emerytur, przyznanych przed osiągnięciem podstawowego wieku emerytalnego”. W tekście używane są, po raz kolejny, pojęcia nieznane ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jak chociażby „podstawowego wieku emerytalnego”, czy też „emeryturę powszechną”, a pojecie „podstawowego wieku emerytalnego” stanowi wręcz neologizm, względem ustawy wprowadzającej 1 stycznia 2013 roku mechanizm potrąceniowy z art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej.
W zarysowanych powyżej realiach, zasłanianie się przez ustawodawcę zasadą ignorantia iuris nocet, stanowi jaskrawy przykład naruszenia art. 2 Konstytucji RP.
Zasada ochrony praw słusznie nabytych, w zakresie zabezpieczenia społecznego, została podsumowana w wyroku TK z dnia 7 maja 2014 r. sygn. akt K 43/12. Trybunał Konstytucyjny wskazał, że na gruncie zabezpieczenia społecznego ochroną objęte zostały trzy kategorie „praw”.
Ochrona przysługuje prawom podmiotowym nabytym in concreto (np. nabycie z chwilą wydania przez ZUS decyzji o przyznaniu emerytury), nabytym in abstracto (nabycie z chwilą spełnienia wszystkich przesłanek do uzyskania świadczenia emerytalnego) oraz maksymalnie ukształtowanym ekspektatywom tych praw. Trybunał wyraźnie wskazał, iż w okresie od spełnienia warunków nabycia prawa do wydania stosownej decyzji emerytalnej oraz od realizacji prawa do emerytury, zmiany prawa nie mogą odnosić się do warunków uzyskania prawa do emerytury, ponieważ zostało już ono nabyte (in abstracto lub in concreto). Zmiany mogą natomiast dotyczyć warunków waloryzacji tych świadczeń, czy też sposobu ich wypłaty.
Zaprezentowane powyżej stanowisko Trybunału, zostało potwierdzone w późniejszym orzeczeniu, tj. postanowieniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2015 r. sygn. akt P 11/14, które odnosiło się wprost do art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej. W podanym postanowieniu, Trybunał stanął na stanowisku, posiłkując się doktryną prawniczą (K. Antonów, Komentarz do art. 100, [w:] K. Antonów, M. Bartnicki, B. Suchacki, M. Zieleniecki, Emerytury i renty z FUS. Emerytury pomostowe. Okresowe emerytury kapitałowe. Komentarz, Warszawa 2014; K. Ślebzak, Komentarz do art. 100, [w:] B. Gudowska, K. Ślebzak, Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe, Warszawa 2013, s. 635) oraz orzecznictwem sądów powszechnych i Sądu Najwyższego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2014 r. sygn. akt I UK 100/14, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2014 r. sygn. akt I UK 19/14, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2000 r. sygn. akt III ZP 29/00), że prawo do emerytury ustala się na dzień spełnienia warunków powstania prawa do tego świadczenia. Innymi słowy, wniosek o przyznanie emerytury w wieku powszechnym, należy rozpoznać według stanu prawnego obowiązującego w chwili nabycia prawa do emerytury, a nie w chwili złożenia wniosku.
Przekładając powyższe rozważania, na grunt spraw kobiet rocznika 1949-1952, należy argumentować, iż nabyły one prawo do emerytury in abstracto przed wejściem w życie art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej. Tym samym, należna im emerytura powinna zostać obliczona zgodnie ze stanem prawnym, obowiązującym w chwili nabycia tego prawa, a zatem bez art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej, który wszedł w życie 1 stycznia 2013 roku.
W tym duchu wypowiedział się Sąd Najwyższy w następujących orzeczeniach (I UK 334/13 z dnia 19 marca 2014 r., I UK 100/14 z dnia 4 listopada 2014 r., I UK 19/14 z dnia 14 września 2014 r.), a także sądy powszechne, np. Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 8 października 2015 r. sygn. akt AUa 970/14, czy też Sąd Okręgowy w Szczecinie w wyroku z dnia 17 grudnia 2015 r. sygn. akt VI U 2161/13.
Należy przy tym mieć na uwadze, iż przeforsowanie powyższej argumentacji może być trudne, zważywszy na uchwałę SN z dnia 19 października 2017 r. sygn. akt III UZP 6/17, czy też uchwałę SN z dnia 28 listopada 2019 r. sygn. akt III UZP 5/19. W dużym uproszczeniu, w orzeczeniach tych Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że zasada ochrony praw nabytych nie dotyczy prawa do emerytury w określonej wysokości, a w ocenie Sądu Najwyższego do tego sprowadzającą się potencjalne roszczenia kobiet (wcześniejszych emerytek) z roczników 1949-1952.
W kontekście 25 ust. 1b ustawy emerytalnej można również wskazywać na naruszenie innych standardów konstytucyjnych, tj. zasady zaufania obywatela do państwa i prawa oraz równości wobec prawa i niedyskryminacji, o czym we wpisie: Wyrok TK z 4 czerwca 2024 r. SK 140/20 – naruszenie standardów konstytucyjnych.
Kancelaria oferuje pomoc przy reprezentacji w sprawach SK 140/20 przed Zakładem
Ubezpieczeń Społecznych o ponowne obliczenie wysokości emerytury, a także na
późniejszych etapach postępowania, tj. przed właściwym Sądem Okręgowym oraz Sądem
Apelacyjnym.
Kancelaria świadczy pomoc prawną na terenie całej Polski.
Z uwagi na fakt, iż postępowanie w sprawie ponownego obliczenia wysokości emerytury toczy się najpierw przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, a następnie, w przypadku wydania przez ZUS decyzji odmawiającej ponownego obliczenia emerytury przed Sądem Okręgowym i Sądem Apelacyjnym, Kancelaria opracowała dwa warianty pomocy prawnej, tj.:
Dla osób, które wolą samodzielnie prowadzić spór z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych Kancelaria oferuje pomoc przy redakcji pism procesowych. W takich przypadkach wynagrodzenie ustalane jest indywidualnie z Klientem, w zależności od etapu postępowania.
Osoby zainteresowane współpracą z Kancelarią proszone są o kontakt telefoniczny 508 303 387 lub mailowy kancelaria@ahanderek.pl.
Powyższe informacje nie stanowią oferty w rozumieniu art. 66 § 1 Kodeksu cywilnego, lecz jedynie zaproszenie do zawarcia umowy.
Z wyrazami szacunku,
dr Andrzej Hańderek
radca prawny